تنبک که با نام‌های دیگر مانند ضرب یا دمبله نیز شناخته می‌شود، یکی از سازهای کوبه‌ای سنتی موسیقی ایرانی است که نقش مهمی در همراهی و ریتم‌بخشی به اجراهای موسیقی دارد. این ساز به‌ویژه در موسیقی کلاسیک و در برخی سبک‌های فولکلوریک ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. با گذر زمان، نوازندگان برجسته توانسته‌اند آن را به‌عنوان سازی مستقل در کنسرت‌ها و تکنوازیها مطرح کنند. در این مقاله از آموزشگاه موسیقی اسدالله ملک قصد داریم با معرفی ساز تنبک و انواع آن، شما را با نقش این ساز در موسیقی سنتی ایران آشنا کنیم.
معرفی ساز تنبک
تنبک از یک بدنه توخالی به شکل جام (گلابی وارونه) تشکیل شده است. جنس بدنه این ساز اغلب از چوب درختانی همچون توت، گردو، نارون و… ساخته می‌شود و سطح بالایی آن با پوست مرغ یا بز پوشانده شده و با استفاده از چسب، میخ و یا حلقه فلزی به بدنه محکم متصل می‌گردد. بدنه تنبک در قسمت پایین باریک‌تر و در قسمت بالایی که پوست روی آن کشیده شده، عریض‌تر میباشد. این شکل خاص بدنه باعث ایجاد طنین و پژواک منحصربه‌فردی در صدا می‌شود.
شیوه نواختن تنبک
نواختن تنبک عمدتاً با استفاده از انگشتان و کف دست انجام می‌گیرد. نوازنده با حرکاتی متنوع از جمله ضربه‌زدن، مالش، لرزاندن انگشتان و اجرای تکنیک‌های خاص مانند “تم”، “بک”، “پلنگ‌نواز” و “رول” می‌تواند طیفی وسیع از صداها را تولید کند. البته می‌توان این ساز را به‌وسیله مضراب نیز نواخت. این تنوع صوتی به تنبک قابلیت همراهی با سازهای مختلف را می‌دهد و همچنین زمینه‌ای برای تکنوازیهای پیچیده و هنرمندانه فراهم می‌آورد.
نواختن تنبک نیاز به تمرین و مهارت زیادی دارد. نوازنده باید با کنترل صحیح سرعت انگشتان خود، بادقت به پوست ضربه بزند و صداهای متنوعی را تولید نماید. شناخت ریتم موسیقی در نواختن تنبک لازم و ضروری است و باعث می‌شود نوازنده موسیقی را به‌درستی اجرا نماید.
انواع ساز تنبک
ساز تنبک، گرچه در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما دارای انواع گوناگونی است که تفاوت آنها در اندازه، جنس بدنه، نوع پوست، شیوه ساخت میباشد. همچنین کاربردهای تخصصی از این ساز باعث شده تا هر نوازنده بسته به سبک نوازندگی و سلیقه خود، تنبک خاصی را انتخاب کند. در ادامه معرفی ساز تنبک، رایج‌ترین انواع آن را بررسی خواهیم کرد:
۱. تنبک یک‌تکه (تک پارچه)
این نوع تنبک از یک قطعه کامل چوب ساخته می‌شود. سازندگان سنتی این نوع تنبک را به دلیل برخورداری از صدای رزونانس طبیعی‌تر و یکنواخت ترجیح می‌دهند. برای ساخت این نوع ساز معمولاً از چوب توت، گردو، افرا یا نارون استفاده می‌شود و تهیه آن بسیار دشوار و زمان بر است. تنبک‌های یک‌تکه معمولاً گران‌تر هستند؛ اما کیفیت صدای بالاتری دارند و برای نوازندگان حرفه‌ای مناسب‌اند.
۲. تنبک چندتکه (چندپارچه)
در این نوع تنبک، بدنه از چندتکه چوب به‌صورت لایه‌ای یا قطعه‌ای ساخته و سپس به یکدیگر متصل شده‌اند. این نوع ساز وزن سبکی دارد و از قیمت مناسب‌تری برخوردار است. البته از نظر صدادهی قابل‌رقابت با مدل‌های یک‌تکه نیست، ولی برای مبتدیان مناسب است.
۳. تنبک پوست طبیعی
پوست‌های طبیعی معمولاً از پوست بز، گوسفند یا بره ساخته می‌شوند. آنها صدایی گرم، گوش‌نواز و طبیعی تولید می‌کنند همچنین نسبت به تغییرات دما و رطوبت حساس هستند؛ بنابراین نیاز به مراقبت ویژه دارند. این نوع پوست برای اجراهای سنتی و در فضاهای کنترل‌شده بهترین انتخاب است.
۴. تنبک با پوست مصنوعی (فیبر یا پلاستیکی)
برای کاهش تأثیر رطوبت و گرما بر ساز، برخی سازندگان از پوست‌های مصنوعی استفاده می‌کنند. این پوست‌ها از مواد پلاستیکی یا فیبری ساخته می‌شوند و به همین دلیل در برابر رطوبت و دما مقاوم هستند. این نوع تنبک‌ها برای اجراهای خیابانی یا فضاهای باز مناسب‌تر هستند.
۵. تنبک رِنگ‌نواز یا تکنوازی
اندازه این تنبک‌ها معمولاً بزرگ‌تر بوده و دارای دهانه‌ای عریض‌تری هستند و اغلب از چوب مرغوب و پوست طبیعی ساخته می‌شوند. در ساخت آنها توجه بیشتری به طنین، حجم صدا و کیفیت ارتعاش می‌شود. این ساز برای تکنوازی در صحنه و استودیو بسیار مناسب است؛ زیرا از تن صدایی غنی و تفکیک بهتر بین ضربات برخوردار است.
۶. تنبک فایبرگلاس
در ادامه معرفی ساز تنبک، شما را با نوع آموزشی این ساز آشنا میکنیم. این نوع تنبک به‌جای چوب از مواد مصنوعی مانند فایبرگلاس یا رزین ساخته می‌شون و صدای آن به‌اندازه مدل‌های چوبی گرم و طبیعی نیست. تنبک فایبرگلاسی برای آموزش کودکان طراحی شده و ابعاد آن کوچک و بدنه‌اش سبک‌تر است.
نقش تنبک در موسیقی ایرانی
در موسیقی کلاسیک ایرانی، تنبک اغلب به‌عنوان ساز همراه برای تنظیم وزن و ریتم استفاده می‌شود. اما از نیمه قرن بیستم به بعد، با تلاش استادانی چون حسین تهرانی، محمد اسماعیلی، ناصر فرهنگ‌فر، و بعدها نوید افقه، تنبک جایگاه جدیدی در قالب یک ساز مستقل پیدا کرد. به طوریکه تکنوازیهای تنبک در کنسرت‌ها، آلبوم‌های موسیقی و حتی در آموزشگاه‌های موسیقی رواج یافته است.
امروزه تنبک نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر نیز شناخته‌شده است و برخی نوازندگان غیرایرانی نیز به آموزش و اجرای این ساز علاقه نشان داده‌اند. کتاب‌ها، ویدیوها و دوره‌های آموزشی متعددی برای یادگیری تنبک در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
نتیجه‌گیری
تنبک، با قدمتی دیرینه و صدایی گرم و پرطنین، از جمله سازهای ارزشمند موسیقی ایرانی است که هم در همراهی گروه‌ها و هم در تکنوازیها جایگاه ویژه‌ای دارد. توانایی این ساز از لحاظ تنوع ریتمیک و ظرافت‌های اجرایی، آن را به یکی از مهم‌ترین و پرطرفدارترین سازهای کوبه‌ای در ایران تبدیل کرده است.