موسیقی ایرانی، با پیشینه‌ای چند هزار ساله، از تنوع غنی سازها برخوردار است. در میان این سازها، سازهای آرشه‌ای جایگاهی ویژه ای دارند و با صدای گرم، روح‌نواز و انعطاف‌پذیر خود، همواره در اجرای موسیقی کلاسیک ایرانی و حتی موسیقی نواحی مختلف ایران حضوری پررنگ داشته‌اند. این مقاله از آموزشگاه اسدالله ملک به معرفی کامل سازهای زهی ایرانی، تاریخچه، ساختار و جایگاه آن‌ها در موسیقی سنتی می‌پردازد.
معرفی سازهای زهی ایرانی
موسیقی ایرانی با تاریخچه‌ای چند هزار ساله، یکی از غنی‌ترین میراث‌های فرهنگی جهان به شمار می‌رود. در این میان، سازهای زهی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گروه‌های سازهای موسیقی سنتی ایران، نقش برجسته‌ای در انتقال احساسات، روایت داستان‌ها و حفظ ریشه‌های فرهنگی ایفا می‌کنند. صدا در سازهای زهی از طریق ارتعاش زه یا تار به وسیله زخمه زدن یا ضربه زدن با آرشه یا کمانه تولید می شود. این سازها با ساختار منحصربه‌فرد، رنگ صوتی خاص و کاربرد گسترده در موسیقی دستگاهی و مقامی، جلوه‌ای عمیق از هنر و ذوق ایرانی هستند. مهم‌ترین انواع سازهای زهی ایرانی عبارتند از:
تار:
تار یکی از شاخص‌ترین سازهای زهی ایرانی است که قدمتی چند صد ساله دارد و در موسیقی دستگاهی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز دارای شش سیم (سه جفت) است که با زخمه نواخته می‌شود. بدنه تار از چوب توت ساخته شده و پوستی از بره روی کاسه آن کشیده شده است، که به صدای گرم و نافذ آن کمک می‌کند. خرک روی پوست قرار می‌گیرد و تأثیر زیادی در رنگ صوتی ساز دارد. از نوازندگان برجسته تار می‌توان به علی‌اکبر شهنازی، جلیل شهناز و محمدرضا لطفی اشاره کرد.
سه تار
سه‌تار، که نام آن از تعداد اولیه سیم‌هایش گرفته شده، امروزه با چهار سیم نواخته می‌شود. این ساز به دلیل صدای نرم، دلنشین و عرفانی‌اش در میان اهل تصوف و موسیقی‌دانان ایرانی محبوبیت ویژه‌ای دارد. سه‌تار برخلاف تار، بدون مضراب و با ناخن انگشت اشاره نواخته می‌شود. حجم صدای سه‌تار نسبت به تار کمتر است، اما قابلیت اجرای تکنیک‌های ظریف و عمیق موسیقایی را داراست. از نوازندگان سرشناس این ساز می‌توان به احمد عبادی و محمدرضا لطفی اشاره کرد.
کمانچه
کمانچه یکی از کهن‌ترین سازهای زهی ایرانی است که قدمت آن به بیش از هزار سال می‌رسد. این ساز نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای اطراف مانند آذربایجان، ترکیه، ارمنستان و آسیای میانه نیز رایج است.
کمانچه از بدنه‌ای کروی‌شکل (کاسه)، دسته‌ای بلند و آرشه‌ای با موهای دم اسب تشکیل شده است. جنس کاسه این ساز معمولاً از چوب توت یا گردو ساخته شده و سطح آن با پوست حیوانات پوشیده می‌شود. این ساز به‌دلیل قابلیت اجرای تحریرها و فواصل ربع‌پرده‌ای، بسیار مناسب برای موسیقی دستگاهی ایرانی است.
ساز قیچک
قیچک در اصل متعلق به نواحی جنوب شرقی ایران یعنی استان سیستان و بلوچستان می‌باشد اما در دهه‌های اخیر به صورت ساز ارکسترال نیز استفاده شده است. این ساز کاسه‌ای بزرگ‌تر از کمانچه و دسته‌ای کوتاه‌تر از آن دارد. البته در نوع سنتی، کاسه از یک تکه چوب یا پوست ساخته می‌شود و معمولاً چهار سیم دارد. این ساز صدایی بم‌تر و حجیم‌تر از کمانچه دارد و بیشتر در ارکسترهای ملی و گروه‌های موسیقی نواحی استفاده می‌شود.
رباب آرشه‌ای (رباب کمانه‌ای)
رباب به‌طور سنتی سازی مضرابی است اما نوع آرشه‌ای آن که در برخی نواحی شرق ایران و افغانستان رایج است، با آرشه نواخته می‌شود. این نوع از رباب کمتر در موسیقی رسمی ایرانی استفاده می‌شود و بیشتر در موسیقی محلی کاربرد دارد. رباب آرشه‌ای بدنه‌ای چوبی دارد که سطح آن با پوست پوشیده شده است. معمولاً دارای سیم‌های متعددی است که برخی از آن‌ها به صورت واخوان استفاده می‌شوند.
نوازنده رباب آرشه‌ای را روی زانو قرار می‌دهد و با آرشه، سیم‌های آن را می‌نوازد. رباب جزو سازهای زهی ایرانی است که بیشتر برای اجرای ملودی‌های محلی و نغمه‌های حماسی و روایی به کار می‌رود.
شاه‌کمان
شاه‌کمان یکی از سازهای نوین ایرانی است که بر پایه ساختار کمانچه اما با امکانات بیشتر ساخته شده است. این ساز توسط «احمد مراتب» در دهه‌های اخیر طراحی شد و ویژگی‌هایی چون دامنه صوتی گسترده‌تر و امکان نواختن چندصدایی دارد. شاه‌کمان از نظر ظاهری شبیه کمانچه است اما معمولاً سیم‌های بیشتری دارد و می‌تواند دامنه صوتی گسترده‌تری پوشش دهد. صدای این ساز پرحجم، گرم و پرطنین است.
شه کمان بیشتر در موسیقی نوگرای ایرانی و آثار آهنگسازان معاصر ایرانی استفاده می‌شود و به دلیل وسعت صوتی خود، در ترکیب‌های مدرن نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.
نتیجه‌گیری
سازهای آرشه‌ای ایرانی، با ویژگی‌های صوتی منحصر به‌فرد خود، نقشی اساسی در موسیقی سنتی، محلی و معاصر ایران ایفا می‌کنند. این سازها نه‌تنها نشانگر غنای فرهنگی و تنوع اقلیمی ایران‌اند، بلکه همچنان در حال تحول و بازآفرینی هستند. شناخت این سازها، ما را به درک عمیق‌تری از هویت موسیقایی ایران رهنمون می‌سازد. اگر مایل به کسب اطلاعات بیشتر در زمینه سازهای آرشه ای هستید سایر مقالات وب سایت اسدااله ملک را مطالعه کنید.