ساز فلوت یکی از قدیمی‌ترین سازهای بادی جهان است که صدایی لطیف، روح‌نواز و دل‌انگیز دارد. این ساز در طول تاریخ با اشکال و سبک‌های متنوعی ظاهر شده و در موسیقی‌های کلاسیک، فولکلور، جَز، پاپ و حتی موسیقی فیلم نقش مهمی ایفا کرده است. در این مقاله از آموزشگاه اسدالله ملک، به بررسی تاریخچه فلوت، شیوه نواختن آن و انواع مختلف این ساز خواهیم پرداخت.
تاریخچه فلوت
فلوت قدمتی هزاران ساله دارد و به عنوان یکی از کهن‌ترین سازهای موسیقی شناخته می‌شود. نخستین فلوت‌های کشف‌شده به حدود ۴۰ هزار سال پیش در دوران انسان‌های نئاندرتال برمی‌گردند و از استخوان پرندگان یا عاج ماموت ساخته شده بودند. در تمدن‌های باستانی مانند مصر، چین، هند و یونان نیز نوعی فلوت با ساختار ساده وجود داشته است.
فلوت مدرن امروزی، یعنی فلوت فلزی کلیددار، در قرن ۱۹ میلادی توسط یک مخترع آلمانی به نام تئوبالد بوم (Theobald Boehm) طراحی شد. او با طراحی سیستم کلیدگذاری و سوراخ‌گذاری جدید، انقلابی در صدادهی و سهولت نواختن فلوت ایجاد کرد. این ساز امروزه در ارکسترهای سمفونیک، گروه‌های موسیقی مجلسی و تک‌نوازی استفاده می‌شود.
انواع ساز فلوت
خانواده فلوت دارای 4 عضو اصلی است که از نظر اندازه، دامنه صوتی و ساختار با یکدیگر تفاوت دارند. اما همه اعضای این خانواده دارای نت های یکسانی هستند اما در میزان نفس و شکل دهنه با یکدیگر متفاوتند. در ادامه به بررسی انواع فلوت خواهیم پرداخت:
فلوت کنسرت (Concert Flute)
رایج‌ترین نوع فلوت غیر انتقالی، با طول حدود ۶۷ سانتی‌متر و کوک در کلیدC ، فلوت کنسرتی یا تراورسیر است. این همان فلوت کلیددار فلزی است که در ارکسترها به کار می‌رود. صدای این ساز در تمامی محدوده‌های صدایی به جز بم ترین و زیرترین آنها، همگن است. فلوت کنسرتی صدایی گرم، نرم، موزون، پرحجم و دلنشین تولید می‌کند.
فلوت پیکولو (Piccolo)
کوچک‌تر از ساز فلوت کنسرتی و دارای صدایی زیرتر است. محدوده صدایی این ساز بادی، یک اکتاو بالاتر از فلوت کنسرتی صدا می‌دهد. در اجراهای ارکسترال برای ایجاد تنوع در رنگ صوتی کاربرد دارد.
فلوت آلتو (Alto Flute)
بزرگ‌تر از فلوت معمولی و صدای بم‌تری تولید می کند. کوک آن در کلید G است و رنگ صوتی عمیق‌تری دارد. کاربرد آن در موسیقی مدرن و فیلم‌ها می‌باشد. این ساز برای تولید صدای خوب، نیاز به هوا و یا به عبارتی نفس بیشتری دارد.
فلوت باس (Bass Flute)
فلوتی بسیار بزرگ‌تر و با صدایی بم‌تر از فلوت آلتو است. صدای فلوت باس یک اکتاو کمتر از آنچه که نوشته شده، شنیده می شود، اما صدایی گرم و غنی دارد. این ساز به دلیل داشتن فرکانس های بم، بیشتر در کنسرت های کر مورد استفاده قرار می گیرد.
فلوت کنتراباس
فلوت کنتراباس یکی از بزرگ‌ترین و بم‌ترین اعضای خانواده فلوت‌هاست که صدایی عمیق، نرم و پرطنین دارد. این فلوت معمولاً حدود دو متر طول دارد و برای سهولت نواختن، لوله آن به شکل خمیده یا مارپیچ ساخته می‌شود. فلوت کنتراباس در کوک C است، اما دو اکتاو پایین‌تر از فلوت کنسرت صدا می‌دهد. به دلیل اندازه بزرگ و صدای خاص خود، بیشتر در اجراهای مدرن، گروه‌های فلوت و موسیقی فیلم استفاده می‌شود و توانایی ایجاد فضاهای صوتی مرموز و تأثیرگذار را دارد. این ساز به دلیل حجم، وزن و قیمت بالا، کمتر رایج است اما برای عمق بخشیدن به بافت صوتی در موسیقی‌های خاص بسیار ارزشمند محسوب می‌شود.
فلوت‌های سنتی و محلی
در فرهنگ‌های مختلف، انواع گوناگون فلوت وجود دارد مانند نی ایرانی، بانسوری هندی، شاکوهاچی ژاپنی و دودی‌کای صربستانی که هر کدام ساختار و شیوه نواختن خاص خود را دارند.
نحوه نواختن فلوت
ساز فلوت از خانواده سازهای بادی بدون زبانه است، یعنی صدا از برخورد هوای دمیده شده با لبه سوراخ دهانه ساز تولید می‌شود. برای نواختن فلوت، نوازنده آن را به صورت افقی نگه داشته، لب‌ها را روی سوراخ دهانه قرار می‌دهد و با دقت، هوای کنترل‌شده‌ای به آن می‌دمد.
صدای فلوت بسته به نوع دمیدن، انگشت‌گذاری روی سوراخ‌ها و کنترل تنفس می‌تواند از صدایی نرم و آرام تا صدایی پرقدرت و واضح تغییر کند. نواختن فلوت نیازمند تکنیک‌هایی چون تنفس دیافراگمی، کنترل جریان هوا، هماهنگی انگشتان و دقت در نوانس‌های صوتی است. تمرین مداوم و صحیح، نقش بسیار مهمی در یادگیری این ساز دارد.
نتیجه‌گیری
فلوت یکی از جذاب‌ترین و پرکاربردترین سازهای بادی در تاریخ موسیقی جهان است. این ساز با صدای ظریف و شفاف خود، قادر است احساسات گوناگونی از شادی تا اندوه را منتقل کند. تنوع در نوع و ساختار فلوت‌ها، آن را برای سبک‌های مختلف موسیقی مناسب ساخته است. چه در قالب فلوت کلاسیک مدرن و چه در قالب فلوت‌های سنتی، این ساز همواره جایگاه ویژه‌ای در دل موسیقی‌دانان و شنوندگان داشته است.