ساز چگور یا قوپوز یکی از سازهای سنتی و اصیل موسیقی مردمان ترک و اقوام مختلف در مناطق غربی ایران، ترکیه و آسیای میانه است. این ساز زهی مضرابی با صدایی گرم و دلنشین، نقش مهمی در موسیقی فولکلوریک این مناطق دارد و به نوعی هویت فرهنگی آنها را نمایان می‌کند. در ادامه این مقاله از آموزشگاه موسیقی اسدالله ملک به معرفی ساز چگوز یا قوپوز می پردازیم.
معرفی ساز چگور (قوپوز)
ساز قوپوز که با نام بالابان نیز شناخته می شود، یکی از آلات موسیقی اصیل ایرانی است که به مادر سازهای آذربایجان معروف می باشد. چگوز از نوع سازهای زهی مضرابی است . جنس بدنه آن معمولاً از چوب درختان محلی مانند توت، گردو یا صنوبر ساخته می‌شود.
این ساز بدنه کشیده و باریک، دسته بلند با چند دسته‌بندی (فرت) محدود، معمولاً بین 3 تا 7 فرت دارد. چگوز دارای 2 یا 3 سیم فلزی یا نایلونی است، که با انگشت و یا مضراب نواخته می‌شود. نوازنده با فشردن سیم‌ها روی دسته، نت‌های مختلف را ایجاد می‌کند.
ویژگی‌های صوتی
صدای چگور یا قوپوز گرم، ملایم و تا حدی بم است که با نواختن ملودی‌های ریتمیک و همراهی آواز یا داستان‌گویی، حس و حال خاصی به اجرا می‌بخشد. این ساز به دلیل تعداد کم سیم و فرت‌های محدود، بیشتر برای اجرای ملودی‌های ساده، همراه با ریتم‌های مشخص کاربرد دارد.
چگور یا قوپوز شباهت‌هایی به سازهای دیگر زهی منطقه مانند ساز دوتار و باغلاما دارد، اما از نظر شکل ظاهری، تعداد سیم و نوع نت‌ها آنها تفاوت‌هایی با هم دارند که به هر ساز شخصیت صوتی مخصوص خودش را می‌دهد.
طرز نواختن ساز قوپوز
ساز چگور (قوپوز) یک ساز زهی مضرابی سنتی است که معمولا ۲ یا ۳ سیم دارد و با مضراب یا انگشت نواخته می‌شود. این ساز بیشتر در موسیقی فولکلور و حماسی مردمان ترک‌زبان ایران، ترکیه و آسیای میانه کاربرد دارد. نواختن قوپوز نیازمند آشنایی با نحوه قرار دادن انگشتان روی سیم‌ها، تکنیک‌های ضربه زدن و ریتم‌های خاص موسیقی محلی است.
قبل از نواختن قوپوز باید سیم‌های آن را کوک کرد. معمولاً سیم‌ها به صورت باز تنظیم می‌شوند تا صدای اصلی و پایه ساز به دست آید. کوک استاندارد برای قوپوز با توجه به منطقه و سبک نواختن متفاوت است. معمولا قوپوز به صورت افقی روی پا یا روی زانو قرار می‌گیرد، دسته ساز سمت چپ و بدنه سمت راست نوازنده است.
مضراب این ساز از جنس چوب یا فلز است و بین انگشت شست و اشاره دست راست (برای نوازندگان راست‌دست) گرفته می‌شود. ضربه زدن به سیم‌ها با مضراب به صورت منظم و هماهنگ با ریتم موسیقی انجام می‌شود.
انگشتان دست چپ برای فشردن سیم‌ها روی دسته ساز استفاده می‌شوند تا نت‌های مختلف ایجاد شود. با فشردن سیم‌ها در نقاط مختلف دسته، طول مؤثر سیم تغییر کرده و صدای نت‌های مختلف تولید می‌شود.
2.تکنیک‌های نوازندگی
این ساز فولکلور در مناطق مختلف با تکنیک های متفاوتی نواخته می شود. این ساز معمولا دارای 11 تا 13 پرده است البته نوازندگان حرفه ای چند پرده دیگر هم بر روی صفحه این ساز تعبیه کرده اند. تنها یکی از پرده ها کرون یا ربع پرده می باشد و مابقی نیم پرده هستند. برخی از تکنیک های نوختن این چگور عبارت است از:
ضربه‌های مضرابی: مضراب به سیم‌های ساز چگور ضربه می‌زند تا صدای کوبشی و ریتمیک ایجاد کند. این ضربه‌ها می‌توانند تند یا آرام باشند.
کشیدن سیم‌ها: در برخی سبک‌ها، نوازنده با انگشتان دست راست سیم‌ها را می‌کشد یا می‌کشد تا صدایی متفاوت ایجاد شود.
ریتم‌ها و الگوهای خاص: نوازندگان قوپوز از الگوهای ریتمیک متنوعی استفاده می‌کنند که مرتبط با موسیقی محلی است و باعث شکل‌گیری حس و حال خاصی در اجرا می‌شود.
تغییر نت و آرپژ: با تعویض سریع انگشتان روی سیم‌ها می‌توان ملودی‌های زیبا و آرپژهای ساده اجرا کرد.
نکات مهم در نواختن قوپوز
- تمرکز روی کوک و صدای ساز: ساز باید همواره کوک شده و صدای سیم‌ها واضح باشد.
- تمرین ریتم و هماهنگی: تمرین مکرر برای ایجاد هماهنگی بین دست راست و چپ ضروری است.
- شنیدن موسیقی محلی: آشنایی با قطعات سنتی منطقه به نوازنده کمک می‌کند تا سبک نواختن را بهتر درک کند.
- صبوری و مداومت در تمرین: مانند هر ساز دیگر، نوازندگی قوپوز نیاز به تمرین مداوم دارد تا مهارت‌ها تقویت شود.
نتیجه‌گیری
نواختن ساز قوپوز ترکیبی از مهارت‌های کوک کردن، ضربه زدن به سیم‌ها با مضراب، و فشردن سیم‌ها روی دسته برای تولید نت‌های مختلف است. با تمرین مداوم و آشنایی با ریتم‌ها و سبک‌های محلی، نوازنده می‌تواند اجراهای جذاب و تأثیرگذاری ارائه دهد که بازتابی از فرهنگ غنی منطقه است.