ساز عود یا بربط یکی از اصیل‌ترین و پرآوازه‌ترین سازهای زهی مضرابی در موسیقی مشرق‌زمین است. این ساز با صدای گرم و روح‌نواز خود قرن‌هاست که در دل موسیقی سنتی عربی، ترکی، ایرانی و بسیاری از کشورهای خطه خاورمیانه جای دارد. عود را اغلب «پدر سازهای زهی» می‌نامند؛ زیرا بسیاری از سازهای زهی مدرن، از جمله گیتار و لوت اروپایی، تحت تأثیر آن شکل گرفته است. در این مطلب از آموزشگاه موسیقی ملک علاوه بر آشنایی با ساز عود، درباره نقش آن در موسیقی شرقی صحبت خواهیم کرد.
آشنایی با ساز عود؛ تاریخچه و خاستگاه آن
ابداع سازعود به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. در نقش‌برجسته‌های تمدن‌های باستانی بین‌النهرین و ایران، نمونه‌هایی از سازهای شبیه به عود دیده می‌شود. در دوره‌های مختلف، این ساز با تغییرات ساختاری به سرزمین‌های عربی، ترکیه، شمال آفریقا و سپس اروپا راه پیدا کرد. ورود عود به اندلس، باعث شکل‌گیری «لوت» شد که در قرون وسطی یکی از سازهای محبوب اروپا بود.
خوارزمی در کتاب مفاتیح العلوم از این ساز با نام بربط یادکرده است، برخی از مورخان بر این باورند که این نام برگرفته شده از اسم باربد،نوازنده این ساز در دوران خسرو پرویز می باشد. در کتاب های لاتین نیز به کررا از واژه باربیطوس برای معرفی این ساز استفاده شده و اعراب نیز به دلیل اینکه سطح ساز از چوب ساخته شده به آن عود می گفتند.
با وجود تمامی این اسناد محققان هنوز تاریخ دقیق پیدایش عود را نمی دانند. اما با توجه به مستندات خاستگاه اصلی این ساز به 5 هزار سال پیش به شهر اور واقع در عراق و تمدن سومر برمی گردد. همچنین آثاری از بربط در نگاره های دو هزار ساله به جامانده از مصر باستان نیز دیده شده است.
اجزای اصلی ساز عود
عود یا بربط از جمله سازهای زهی – زخمه ای است که شبیه گلابی طراحی شده و طول آن تقریبا 85 سانتی متر می باشد. نوازنده برای نواختن این ساز را به صورت افقی بر روی پاهای خود قرار می دهد و با مضراب شروع به نواختن آن می کند. برای آشنایی با ساز عود بهتر است اجزای اصلی این ساز را بشناسید:
- کاسه طنینی: قسمت گلابی‌شکل بزرگ و توخالی که نقش مهمی در حجم و طنین صدا دارد.
- صفحه رو: از چوب نرم ساخته شده و دارای سوراخ‌های تزئینی موسوم به «گل» است.
- دسته کوتاه و بدون پرده: نبود پرده، اجرای فواصل موسیقی شرقی مانند ربع پرده را ممکن می‌سازد.
- خرک و سیم‌گیر: محل اتصال سیم‌ها به بدنه.
- گوشی‌های کوک: برای تنظیم نت سیم‌ها استفاده می‌شوند.
برای حفظ کیفیت صدا و دوام این ساز چوبی، نگهداری صحیح آن بسیار مهم است. عود باید در محیطی با دمای معتدل و رطوبت کنترل‌شده نگهداری شود. تعویض دوره‌ای سیم‌ها و استفاده از جعبه محافظ در هنگام جابجایی، مانع آسیب دیدن ساز می‌شود.
تعداد سیم‌ها و نحوه کوک عود
معمولاً عود دارای ۱۱ سیم است که به صورت ۵ جفت هم‌صدا و یک سیم منفرد بم بسته می‌شوند. البته در برخی از انواع این ساز 10 الی 13 رشته سیم نیزوجود دارد، جنس سیم‌ها از نایلون یا روده حیوانات یا ابریشم تابیده با روکش فلزی است. معمولا سیم های 8 تا 10 بربط روکش فلزی دارند.
کوک رایج در موسیقی عربی به شکل (دو – سل – ر – لا – می – دو) است و نت نویسی آن برطبق کلید سل انجام می شود. البته برای یادگیری ساده، نت های آن را یک اکتاو بالاتر از کلید فا می نویسند. در موسیقی ترکی و ایرانی، کوک‌ها بر اساس مقام‌ها یا دستگاه‌های رایج تغییر می‌کنند.
عود یکی از ارکان اصلی موسیقی شرقی به شمار می‌آید. در موسیقی عربی، ترکی و ایرانی، این ساز نه تنها یک ساز ملودیک محسوب می شود، بلکه به عنوان ساز راهبر هارمونی نیز عمل می‌کند. در ارکسترهای سنتی، عود معمولاً آغازگر قطعه و تعیین‌کننده فضای موسیقی است.
برای آشنایی با ساز عود در ادامه به معرفی برخی از نوازندگان معروف این ساز می پردازیم. در ایران ، استادانی همچون منصور نریمان و حسین بهروزی‌نیا نقش مهمی در معرفی و احیای این ساز داشته‌اند. منیر بشیر نوازنده معروف و چیره دست عراقی کارنامه ای درخشان در نواختن بربط دارد همچنین فرید الاطرش و ریاض سنباطی مصری از نوازندگان مشهور عرب محسوب می شوند.
شیوه نواختن عود
آموزش عود معمولاً با یادگیری کار با مضراب آغاز می‌شود. مضراب سنتی از پر پرندگان بزرگ ساخته می‌شد اما امروزه بیشتر از مواد مصنوعی انعطاف‌پذیر استفاده می‌شود. نوازنده با حرکات مضراب، تکنیک‌هایی مانند ترمولو، آرپژ و ریز را اجرا می‌کند. نبود پرده روی دسته، کنترل کامل بر فواصل ریزپرده‌ای را فراهم می‌کند که بخش مهمی از موسیقی شرقی است.
عود در میان سازهای زهی دارای بم ترین صدا می باشد و وسعت صدای آن حدود 1.5 تا 2 اکتاو است. سبک‌های مختلف نوازندگی عود عبارتند از:
- سبک عربی: تمرکز بر ملودی‌های عاطفی و جملات موسیقایی طولانی.
- سبک ترکی: سرعت بالا، تکنیک‌های پیچیده و تحریرهای فراوان.
- سبک ایرانی: سازگاری با دستگاه‌های موسیقی ایرانی و استفاده از جمله‌بندی‌های کوتاه و تزئینات ظریف.
امروزه عود تنها محدود به موسیقی سنتی نیست. نوازندگان معاصر از آن در سبک‌های تلفیقی، جاز، موسیقی فیلم و حتی موسیقی آرامش‌بخش استفاده می‌کنند. صدای گرم و دلنشین عود در مدیتیشن و موسیقی‌درمانی نیز کاربرد دارد. یادگیری و نواختن این ساز، نه تنها مهارت موسیقایی را ارتقا می‌دهد بلکه ارتباط عمیقی با فرهنگ و تاریخ منطقه برقرار می‌کند.