موسیقی عربی یکی از غنی‌ترین و متنوع‌ترین موسیقی‌های جهان است که با تاریخ چند هزار ساله خود، نقش مهمی در فرهنگ و هویت مردمان خاورمیانه ایفا می‌کند. این موسیقی نه تنها بازتاب‌دهنده تاریخ، اسطوره‌ها و احساسات مردم عرب است، بلکه به عنوان پلی میان سنت و نوآوری، در عرصه موسیقی جهانی شناخته می‌شود. یکی از ویژگی‌های شاخص موسیقی عربی، استفاده از سازهای خاص و منحصر به فرد است که رنگ و بوی ویژه‌ای به آثار می‌بخشند. در ادامه این مقاله از آموزشگاه استاد اسدالله ملک، شما را با انواع سازهای موسیقی عربی آشنا خواهیم نمود.
ویژگی‌های موسیقی عربی
موسیقی عربی عمدتاً بر پایه دستگاه‌ها یا مقام‌ها (Maqam) ساخته می‌شود. مقام‌ها مانند گام‌های موسیقی غربی هستند، اما دارای ساختارهای پیچیده‌تر و میکروتنال هستند؛ یعنی فواصل بین نت‌ها گاهی کمتر از یک نیم‌پرده است. این ویژگی باعث می‌شود موسیقی عربی حس و حال بسیار غنی و احساسی داشته باشد. ریتم در موسیقی عربی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد و از ریتم‌های متنوع و پیچیده‌ای به نام «ایقاعات» استفاده می‌شود که هر یک مناسب نوع خاصی از آواز یا رقص هستند. به طور کلی ویژگی های موسیقی عربی عبارتند از:
1.ویژگی‌های ملودیک
- استفاده از مقام‌ها (Maqamat) به جای گام‌های غربی
- وجود فواصل ریزپرده‌ای / میکروتنالکه حس خاص و متفاوتی ایجاد می‌کند
- ملودی‌های غالباً تدریجی و پیوسته با تاکید بر حالت احساسی و روحانی
- تمایل به بداهه‌نوازی (Taqsim) و بیان احساسات شخصی نوازنده
- ویژگی‌های ریتمیک
- ریتم‌ها بر اساس ایقاعات (Iqa‘at) ساخته می‌شوند؛ الگوهای ضربی متنوع و پیچیده
- وجود ریتم‌های چرخه‌ای تکرار شونده
- تفاوت بین ریتم‌های رقص‌آور و پرتحرک و ریتم‌های آرام و معنوی
3.ویژگی‌های آوازی: آواز نقش محوری دارد و خواننده اغلب مرکز اجراست
- استفاده گسترده از تحریرها و تزیینات صوتی (Melisma)
- اشعار غالباً از مضامین عاشقانه، عرفانی یا حماسی الهام می‌گیرند
- اجرای آواز بر اساس مقام‌ها و اغلب همراه با بداهه‌پردازی
مشهورترین سازهای موسیقی عربی
در قلب موسیقی عربی، سازهایی قرار دارند که نه تنها ابزار نواختن، بلکه زبان بیان احساسات و هویت فرهنگی ملت‌های عربی به شمار می‌آیند. سازهای مشهور عربی همچون عود، قانون، نی، داربوکا و دف هر یک با صدای منحصر به فرد خود، نقش مهمی در شکل‌گیری سبک‌ها و مقام‌های موسیقی عربی ایفا کرده‌اند. این سازها به دلیل تنوع صدا، قابلیت بداهه‌نوازی و پیوند عمیق با زندگی اجتماعی و آیینی مردم، جایگاهی فراتر از یک ابزار موسیقایی پیدا کرده‌اند. در ادامه به معرفی برخی از مشهورترین سازهای موسیقی عربی می پردازیم:
عود (Oud)
عود یکی از شناخته‌شده‌ترین سازهای عربی است و به دلیل صدای گرم و غنی خود، قلب موسیقی عربی به شمار می‌رود. این ساز زهی، دسته کوتاه و بدنه‌ای گلابی شکل دارد و معمولاً 11 یا 13 سیم دارد. عود در انواع سبک‌ها، از موسیقی کلاسیک تا بداهه‌نوازی، استفاده می‌شود و نوازندگان بزرگ عرب، از جمله موریس نصری و مراد خلیفه، توانسته‌اند با آن آثار جاودانه خلق کنند.
قانون (Qanun)
قانون یک ساز سنتی و زهی است که به صورت افقی روی میز قرار می‌گیرد و با انگشتان یا زخمه‌های کوچک نواخته می‌شود. صدای شفاف و پرطنین قانون، به موسیقی عربی حالت شکوه و درخشندگی می‌دهد و غالباً در ارکسترهای سنتی و مراسم‌های رسمی شنیده می‌شود.
نی (Nay)
نی یا فلوت عربی، یک ساز بادی است که صدایی نرم و روح‌نواز دارد. نوازندگی نی نیازمند تمرکز و کنترل دقیق دم و تنفس است و معمولاً برای اجرای ملودی‌های عاطفی و غمگین به کار می‌رود. این ساز در کنار عود و قانون، یکی از ستون‌های اصلی موسیقی کلاسیک عربی محسوب می‌شود.
درام‌های سنتی: داربوکا و دف
درام‌های عربی مانند داربوکا و دف نقش بسیار مهمی در ریتم‌بندی موسیقی دارند. داربوکا، ساز کوبه‌ای گلابی شکل، صدایی شفاف و قدرتمند ایجاد می‌کند و در موسیقی محلی و رقص‌های عربی جایگاه ویژه‌ای دارد. دف، ساز حلقه‌ای با پوست کشیده شده، بیشتر در مراسم مذهبی و صوفیانه کاربرد دارد و ریتم‌های ملایم و متعالی تولید می‌کند.
کمانچه و سایر سازهای زهی
کمانچه و برخی سازهای زهی کوچک‌تر مانند ربابة نیز در موسیقی عربی سنتی دیده می‌شوند. این سازها معمولاً ملودی‌های اصلی را همراهی می‌کنند و به همراه قانون و عود، بافتی غنی و متنوع ایجاد می‌کنند.
سبک‌های موسیقی عربی
سازهای موسیقی عربی باعث شده که این هنر به چند سبک اصلی تقسیم شود که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت:
- موسیقی کلاسیک عربی: بر اساس مقام‌ها و ریتم‌های سنتی ساخته می‌شود و معمولاً همراه با عود، قانون و نی اجرا می‌گردد. این سبک در قرون وسطی توسعه یافته و تا امروز محبوب است.
- موسیقی عامیانه: بیشتر در مراسم محلی و جشن‌ها اجرا می‌شود و ریتم‌های شاد و پرانرژی دارد.
- موسیقی پاپ عربی : تلفیقی از موسیقی سنتی و سبک‌های غربی است که از دهه‌های اخیر محبوبیت زیادی یافته و خوانندگان مطرحی همچون عمرو دیاب و نانسی عجرم آن را معرفی کرده‌اند.
- موسیقی صوفیانه و روحانی : با تمرکز بر جنبه‌های معنوی و عرفانی، از سازهایی مانند نی و دف برای ایجاد حس آرامش و تفکر استفاده می‌کند.
جمع‌بندی
موسیقی عربی با تنوع سازها و سبک‌هایش، دریچه‌ای به دنیای پر رمز و راز فرهنگ عربی باز می‌کند. عود، قانون، نی و داربوکا تنها بخش کوچکی از سازهای منحصر به فرد این موسیقی هستند که با ترکیب مقام‌ها و ریتم‌های خاص، شنونده را به سفری احساسی و معنوی دعوت می‌کنند. در عصر حاضر، موسیقی عربی با ترکیب سنت و نوآوری، نه تنها در کشورهای عربی بلکه در سطح جهانی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است.