چنگ، یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین سازهای زهی تاریخ بشر است که با صدایی لطیف و آسمانی، روح را نوازش می‌دهد. این ساز که در فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلفی از جمله ایران، مصر، یونان، چین و اروپای قرون وسطی حضور داشته، همچنان جایگاه خود را در دنیای موسیقی کلاسیک و حتی مدرن حفظ کرده است. در این مقاله از آموزشگاه ملک به معرفی ساز چنگ، تاریخچه، ساختار، انواع و کاربردهای آن می‌پردازیم.
تاریخچه‌ای کوتاه از چنگ
ساز چنگ (Harp) قدمتی چند هزار ساله دارد. قدیمی‌ترین نمونه‌های تصویری چنگ در نقاشی‌های دیواری معابد سومری و مصری، متعلق به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد یافت شده‌اند. در ایران نیز چنگ از زمان ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان در مراسم درباری و مذهبی استفاده می‌شد. چنگ در دوره اسلامی نیز، به ویژه در دوران عباسی و صفوی، جایگاه ویژه‌ای داشته است.
در غرب، چنگ در قرون وسطی به عنوان ساز سلطنتی و اشرافی شناخته می‌شد. در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی، با توسعه سیستم پدالی، چنگ کنسرتی مدرن شکل گرفت و به یکی از اعضای ثابت ارکستر سمفونیک تبدیل شد.
معرفی ساز چنگ: سیم‌های طلایی در قلب موسیقی
چنگ یک ساز زهی باستانی است که از تعدادی سیم کشیده‌شده بر روی چارچوبی خمیده تشکیل شده است. این ساز دارای تکنیک های مختلفی است و با انگشت نواخته می شود. ساختار کلی چنگ امروزی از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
- ستون: (Pillar) ستونی عمودی که ساز را نگه می‌دارد و استحکام آن را تضمین می‌کند.
- جعبه طنینی :(Soundboard) قسمت پایینی که ارتعاش سیم‌ها را تقویت کرده و صدا را تولید می‌کند.
- گردن یا سر ساز :(Neck) جایی که سیم‌ها به آن متصل می‌شوند. در چنگ‌های پدالی، مکانیزم تغییر کوک در همین بخش قرار دارد.
تعداد سیم‌ها بسته به نوع چنگ متفاوت است. در چنگ‌های بزرگ کنسرتی، معمولاً بین ۴۵ تا ۴۷ سیم وجود دارد. این سیم‌ها از جنس روده، نایلون، فلز یا ترکیبی از آن‌ها ساخته می‌شوند و هر کدام نمایانگر یک نت خاص هستند.
انواع چنگ
چنگ‌ها بسته به ساختار، اندازه، سیستم کوک و کاربرد به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند. در ادامه معرفی ساز چنگ شما را با انواع مختلف این ساز آشنا خواهیم کرد:
چنگ پدالی (Concert Pedal Harp)
این نوع چنگ که در ارکسترهای کلاسیک استفاده می‌شود، دارای ۷ پدال در پایین ساز است که هر یک مسئول تغییر ارتفاع نت یک گام موسیقایی خاص (دو، ر، می…) هستند. نوازنده با فشردن پدال‌ها می‌تواند گام‌های مختلف را اجرا کند. این چنگ بزرگ و سنگین است و دامنه‌ی صدای گسترده‌ای دارد.
چنگ اهرمی (Lever Harp)
در این چنگ‌ها به جای پدال، اهرم‌هایی روی هر سیم قرار دارد که نوازنده به صورت دستی می‌تواند آن را بالا یا پایین ببرد تا نت تغییر کند. این چنگ کوچکتر و سبک‌تر از چنگ پدالی است و بیشتر در موسیقی سنتی، محلی و آموزش استفاده می‌شود.
چنگ سنتی یا قومی (Folk Harp)
در بسیاری از فرهنگ‌ها، چنگ‌هایی با ساختار ساده‌تر وجود دارد. مانند چنگ ایرلندی، چنگ آفریقایی، چنگ پاراگوئه‌ای و چنگ چینی. این چنگ‌ها معمولاً اندازه کوچکتری دارند و ساختار کوک آن‌ها با چنگ‌های مدرن متفاوت است.
تکنیک نواختن چنگ
نوازندگی چنگ نیازمند دقت و مهارت بالا است. نوازنده با استفاده از انگشتان دست، سیم‌ها را به آرامی می‌کشد و با ترکیب حرکات انگشتان، آکوردها، آرپژها و ملودی‌های زیبا ایجاد می‌کند. به‌طور معمول از چهار انگشت در هر دست استفاده می‌شود (به جز انگشت کوچک).
در چنگ پدالی، هم‌زمانی کار دست‌ها با تغییر پدال‌ها نیازمند هماهنگی پیچیده است. همچنین اجرای تریل، گلایساندو (سر خوردن روی سیم‌ها)، و هارمونیک‌ها از جمله تکنیک‌های متداول در نواختن چنگ هستند.
جایگاه چنگ در موسیقی مدرن
چنگ به عنوان سازی با صدایی روح‌بخش، در موسیقی کلاسیک، ارکسترال، مذهبی، و حتی موسیقی فیلم، همچنان جایگاه ویژه‌ای دارد. در دهه‌های اخیر، نوازندگان معاصر از چنگ در سبک‌هایی چون جاز، پاپ، نیو ایج و حتی موسیقی الکترونیک نیز استفاده کرده‌اند.
همچنین آموزش و معرفی ساز چنگ در بسیاری از کنسرواتوارها و دانشگاه‌های موسیقی دنیا رواج دارد و نوازندگان بزرگی چون مارسل گرانژانی، نانسی آلن و جوآنا نیوزوم در محبوبیت بیشتر این ساز نقش داشته‌اند.
نتیجه‌گیری
ساز چنگ با قدمتی هزاران ساله، همچنان از زیباترین و دلنشین‌ترین صداها در جهان موسیقی برخوردار است. تنوع انواع آن، وسعت تکنیکی و کاربرد گسترده‌اش در سبک‌های مختلف موسیقی، نشان می‌دهد که این ساز نه‌تنها میراثی از گذشته است، بلکه پلی به سوی آینده‌ی هنر موسیقی نیز محسوب می‌شود.