موسیقی نواحی ایران به دلیل تنوع فرهنگی و تاریخی غنی، مملو از سازهای خاص و کمتر شناخته شده‌ای است که هر کدام جایگاه ویژه‌ای در آیین‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌ها داشته‌اند. یکی از این سازهای اصیل و کهن، غژک است. این ساز بومی بیشتر در نواحی شرقی ایران، به‌ویژه در خراسان و برخی مناطق افغانستان و آسیای میانه رایج بوده و با صدای منحصر‌به‌فرد خود، نقش مهمی در موسیقی محلی و روایی ایفا کرده است. در این مقاله از آموزشگاه موسیقی ملک به بررسی تاریخچه، ساختار، جایگاه فرهنگی و نحوه نوازندگی ساز غژک می‌پردازیم.
تاریخچه و پیشینه غژک
غژک یکی از سازهای زهی-آرشه‌ای است که شباهت‌هایی با کمانچه دارد، اما اندازه کوچک‌تر و صدای متفاوتی تولید می‌کند. این ساز در قدیم برای همراهی با آوازهای حماسی، داستان‌سرایی و موسیقی مذهبی استفاده می‌شده است. بسیاری از پژوهشگران موسیقی بر این باورند که غژک، جد برخی از سازهای آرشه‌ای امروزی در ایران و آسیای مرکزی است.
غژک در آیین‌ها و مراسم سنتی خراسان، جایگاه ویژه‌ای داشته و نوازندگان محلی آن را برای بیان غم، شادی یا روایت داستان‌های تاریخی به کار می‌بردند. صدای آن به‌خصوص در موسیقی مقامی خراسان جایگاه شاخصی داشته است.
ساختار و اجزای ساز غژک
غژک از نظر ساختاری بسیار ساده است و همین سادگی، هویت بومی آن را نشان می‌دهد. اجزای اصلی این ساز عبارت‌اند از:
- کاسه (طنین‌دان): معمولاً از چوب یا پوست ساخته می‌شود و وظیفه تشدید صدا را بر عهده دارد. کاسه غژک کوچک‌تر از کمانچه است و اغلب با پوست حیوانات محلی پوشانده می‌شود.
- دسته: دسته‌ای باریک و ساده که سیم‌ها روی آن کشیده می‌شوند. فاقد پرده‌بندی دقیق مانند تار یا سه‌تار است و نوازنده با حرکت انگشت، نت‌ها را تغییر می‌دهد.
- سیم‌ها: به‌طور سنتی از روده حیوانات یا ابریشم ساخته می‌شدند، اما امروزه از سیم‌های فلزی هم استفاده می‌شود. تعداد سیم‌ها معمولاً دو یا سه است.
- آرشه: آرشه غژک ساده و سبک است و با موی دم اسب یا مواد مصنوعی ساخته می‌شود. نوازنده با استفاده از آرشه، سیم‌ها را به صدا درمی‌آورد.
ویژگی‌های صوتی و جایگاه غژک در موسیقی نواحی
صدای غژک حالت زنگ‌دار، خشن و در عین حال عاطفی دارد. این ویژگی باعث می‌شود برای بیان احساسات عمیق، به‌ویژه در موسیقی حماسی و مقامی بسیار مناسب باشد. گستره صوتی آن محدودتر از سازهای مدرن است، اما همین محدودیت، به آن شخصیت خاص و اصالت می‌بخشد. جایگاه ساز غژک در موسیقی نواحی مختلف شامل:
موسیقی خراسان: غژک در کنار دوتار، یکی از سازهای مهم این خطه به شمار می‌آید. در روایت شاهنامه‌خوانی و ذکر داستان‌های تاریخی از این ساز استفاده می‌شد.
آیین‌های محلی: در مراسم عروسی، سوگواری و حتی آیین‌های مذهبی، غژک حضوری پررنگ داشته است.
موسیقی آیینی: در برخی مناطق، نوازندگان غژک با نغمه‌های خود، حال‌وهوای معنوی و روحانی ایجاد می‌کردند.
نحوه نوازندگی با غژک
نوازندگی غژک نیازمند تسلط و مهارت خاصی است. برخلاف سازهای زهی دیگر، غژک حالت نشسته و روی پا یا زمین قرار می‌گیرد. مراحل اصلی نوازندگی آن عبارت‌اند از:
نحوه در دست گرفتن ساز: نوازنده معمولاً روی زمین یا صندلی می‌نشیند و کاسه ساز را روی ران یا زمین قرار می‌دهد. دسته ساز کمی به سمت بالا متمایل است.
حرکت آرشه: آرشه با دست راست گرفته می‌شود و به‌صورت رفت و برگشت روی سیم‌ها کشیده می‌شود. کنترل فشار و سرعت آرشه، کیفیت صدا را تعیین می‌کند.
فشار انگشتان دست چپ: نوازنده با انگشتان دست چپ، طول سیم‌ها را کوتاه یا بلند می‌کند تا نت‌های مختلف ایجاد شود. چون دسته ساز پرده‌بندی ندارد، نوازنده باید با گوش دقیق خود، جایگاه صحیح نت‌ها را بیابد.
تکنیک‌های ویژه:
- استفاده از ویبراسیون برای ایجاد لرزش صدا.
- دو‌صدایی (نواختن همزمان دو سیم) برای ایجاد حس حماسی.
- حرکت سریع آرشه برای همراهی با رقص‌ها یا ریتم‌های پرانرژی.
مقایسه غژک با کمانچه
هرچند شباهت‌هایی میان غژک و کمانچه وجود دارد، اما تفاوت‌های مهمی دارند:
- غژک ساده‌تر و کوچک‌تر است.
- صدای غژک خام‌تر و بومی‌تر از کمانچه است.
- غژک بیشتر در موسیقی محلی به کار می‌رود، در حالی که کمانچه وارد موسیقی کلاسیک ایرانی هم شده است.
سخن آخر
امروزه با گسترش سازهای مدرن و تغییر سبک‌های موسیقی، ساز غژک کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از جوانان به سمت سازهای شناخته‌شده‌تر می‌روند و این موضوع، خطر فراموشی غژک را افزایش داده است. با این حال، پژوهشگران موسیقی و نوازندگان محلی در تلاش‌اند تا با آموزش، برگزاری کارگاه‌ها و ضبط آثار، این ساز ارزشمند را زنده نگه دارند.